Znaczenie odczuwania głównej osi ciała na rozwój somatognozji(orientacja w schemacie ciała i przestrzeni) u dzieci
Dzięki doświadczeniom dotykowym kształtuje się ,,schemat ciała”. ,,Schematem ciała” określamy zdolność czucia ciała, ruchów przez nie wykonywanych i przestrzeni, jaką zajmuje, oraz przynależność wszystkich jego części do jednej całości.
Bezpośrednio po urodzeniu nie mamy wiedzy o naszym ciele lub mamy ją tylko śladową .Schemat ciała wykształca się w ciągu naszego życia stopniowo. Początkowo dla kształtowania się obrazu własnego ciała największe znaczenie mają bodźce znajdujące się ,,najbliżej ciała”, czyli te, które odbierane są przez zmysły: dotyku, równowagi, powonienia, smaku ,słuchu i wzroku.
Już od pierwszych dni życia kontakt wzrokowy dziecka z matką i czynności wykonywane przez nią(karmienie, przewijanie, noszenie, kołysanie, mówienie lub śpiewanie) wpływają na rozwój odczuwania tego ,co się dzieje z jego ciałem i gdzie ono jest. Wymiana spojrzeń ,zapach matki, przyjemne doznania smakowe, a zwłaszcza dotykowe mają ścisły związek z ciałem, uspakajają dziecko i sprawiają mu przyjemność oraz pozwalają poznawać ,jak działa siła przyciągania ziemskiego(grawitacji).W następnej kolejności dziecko odbiera różnorodne bodźce płynące z coraz dalszych odległości i więcej ich dostarcza sobie samo. Podczas obracania się ,pełzania, chwytania się za poszczególne części ciała i przedmioty, zabawy z rodzicami, rodzeństwem samo dostarcza sobie niezbędnych dla dalszego rozwoju bodźców. W kilka miesięcy po urodzeniu coraz większego znaczenia dla tworzenia się obrazu ciała nabierają informacje z narządu wzroku i słuchu. Coraz bardziej integrują się one z wrażeniami z pozostałych układów zmysłów.
Pobudzenia powstałe w receptorach zmysłu dotyku biegną od nich skomplikowanymi drogami nerwowymi ku górze, do kory mózgowej, aby w płacie ciemieniowym utworzyć ,,reprezentację czuciową” naszego ciała. To dzięki niej uświadamiamy sobie wrażenia płynące z ciała. Rozwój schematu ciała, tak samo jak innych funkcji, jest związany z dojrzewaniem mózgu i jego rozwojową plastycznością.
Najistotniejsze dla prawidłowego rozwoju schematu ciała jest odczucie głównej osi ciała, czyli linii kręgosłupa. Tworzy się ono stopniowo, gdy zmienia się rozłożenie napięcia mięśni ,z którym się rodzimy i które sprawia, że ułożenie ciała noworodka jest charakterystyczne- zgięciowe. Pod wpływem ruchów wykonywanych początkowo na drodze odruchowej, a następnie coraz bardziej świadomie i dowolnie, przeciwstawiamy się działającej na nas sile grawitacji i zwiększamy napięcie mięśni(,,budujemy” stabilność i odczuwanie)wzdłuż głównej osi ciała i tułowia(rozwijamy kontrolę tułowia).To umożliwia nam swobodne ruchy kończynami. Dobre czucie głównej osi (linii środkowej)naszego ciała doskonali się dzięki wykonywaniu symetrycznych ruchów kończynami. Ten rodzaj ruchów nazywa się pracą obustronną i jest bardzo ważny dla rozwoju dominacji stron oraz ją poprzedza. Ułatwia również coraz lepsze odczuwanie granic i ruchów poszczególnych części ciała. Coraz większe znaczenie zaczynają odgrywać doświadczenia i wrażenia spoza ciała-z bliższego i dalszego otoczenia oraz osobiste przeżycia z nimi związane.
Kiedy dziecko osiągnie odpowiedni poziom rozwoju schematu ciała, wtedy może coraz łatwiej wykonywać ruch lub jakąś czynność z własnej woli, przez naśladowanie lub na polecenie słowne.
Noworodek i dziecko w pierwszych miesiącach życia wykonuje ruchy nieświadomie. Są to odruchowe, bezcelowe ruchy, które stopniowo zostają zastąpione ruchami dowolnymi. Niemowlę zaczyna chcieć coś dotknąć i wziąć .
Wyciąga więc ręce i próbuje sięgać .W tedy zaczyna rozwijać planowanie ruchu-planowanie motoryczne ,czyli myślenie ,jak wykonać dany ruch i jak wykorzystać do tego ruchy odczuwane poprzednio na drodze odruchowej. Stopniowo pierwsze nieporadne próby sięgania stają się coraz sprawniejsze i dokładniejsze, gdyż ,,planowanie motoryczne” i sama czynność ruchowa się doskonali .Znajomość ciała i planowanie motoryczne są zależne od siebie i są bardzo ważne w rozwoju. Mogą wykształcić się dzięki integracji bodźców ze zmysłów: dotyku(czucia powierzchownego i głębokiego),wzroku i równowagi, a więc obejmujących cały układ uczuciowo-ruchowy.
Dziecko w drugim roku życia-na pytanie o części ciała potrafi wskazać je i nazwać
-18 mc.-wskazuje 2-3 części ciała
-24 mc.-wskazuje 4 części ciała i używa formy ,,ja” , ,,ty”, ,,mnie”
-30 mc.-różnicuje płeć
-4 lata-rysuje postać ludzką uwzględniając 3 lub więcej części ciała
Poziom rozwoju schematu ciała można równieżocenić ,analizując rysunki postaci samego siebie wykonane przez dzieci. Przed ukończeniem 2-go roku życia dziecko chwyta pionowo kredkę lub ołówek całą ręką i kreśli na papierze różnorodne linie. Takie ,,bazgroty” są potrzebą wyrażania stanów emocjonalnych. Stopniowo ruchy dziecka stają się bardziej skoordynowane, a w rysunku pojawiają się zakrzywione linie zbliżające się do zamknięcia koła. Od chwili zamknięcia koła(między 3 a 4 rokiem życia) przez dorysowanie do niego kresek wyrażających kończyny powstaje tak zwany ,,głowonóg”. Po 4-tym roku życia pojawia się tułów. Jest to ,,głowotułów”, na którego głowie narysowane są wszystkie podstawowe jej elementy .Później pojawia się szyja. Postać ludzka zostaje rozbudowana o liczne szczegóły i rekwizyty(guziki, kokardy, torby), a około 5-tego roku życia dodawane są rekwizyty zróżnicowane zależnie od płci(lalki, pojazdy mechaniczne).Po 6-tym roku życia postać przedstawiana jest w ruchu. Najpierw ruch wyrażają kończyny górne, później dolne, a na końcu głowa. Jest to już prawie autoportret i informacja o znajomości własnego ciała.
Mniej więcej od 4-go roku życia dziecko w odniesieniu do własnego ciała rozumie pojęcia: mały-duży, wysoko- nisko, nad-pod, przed-za. Około 5-go roku życia wie ,że ma dwie strony ciała, a w 6-tym rozróżnia prawą i lewą stronę.
Dzięki prawidłowemu rozwojowi schematu ciała dziecko w wieku przedszkolnym osiąga całośćpojęć odnoszących się do jego budowy, ruchów oraz przestrzeni. Są to podstawowe warunki do osiągnięcia sukcesów w procesie nauczania.
Dobrze znając własne ciało, wiemy, jak nim poruszać i czujemy to. Dlatego tak ważna jest praca nad poprawą czucia i znajomości własnego ciała.
Fizjologiczne podstawy somatognozji
1.Dostarczanie dziecku wrażeń zmysłowych: dotykowych, równoważnych, temperatury, a także wzrokowych, słuchowych, smakowych, węchowych gdyż one stanowią informację dla dziecka o świecie i nim samym.
2.Manipulowanie ciałem, wprawianie go w ruch w zabawie, lokomocji, przy ubieraniu, rozbieraniu, przyczynia się u dziecka do kształtowania pojęcia schematu ciała i przestrzeni.
Proponowane ćwiczenia:
1.wrzucanie okrągłego balona na gumce przywiązanego do niedużego pudełka tekturowego trzymanego oburącz,
2.malowanie oburącz w różnych pozycjach(na brzuchu, plecach, siedzącej, stojącej) na dużych przestrzeniach(papier, folia, tektura falista) kredkami, farbami, klejówkami zabarwionymi barwnikami(rozrobiona mąka pszenna z wodą i zagotowana),
3.łapanie pudełkiem trzymanym oburącz rzucanych piłeczek do dziecka,
- nakładanie oburącz kółek zrobionych z papieru z otworem w środku na stojący paliczek,
5.nakładanie oburącz kółek do pływania na palik,
6.wrzucanie dwoma rękami jednocześnie piłeczek do pudełka,
7.odbijanie zawieszonego balona rakietką trzymaną oburącz,
8.w pozycji siedzącej na krześle/huśtawce odbijanie nogami jednocześnie turlanej piłki do dziecka,
9.turlanie piłki po ścianie z góry na dół obiema nogami w pozycji leżącej na plecach,
10.w pozycji na plecach z zgiętymi nogami w kolanach i uniesionymi- odbijanie piłki rzucanej do dziecka obiema nogami,
11.przepychanie się plecami, nogami, rękami w parach w pozycji siedzącej, stojącej,
12.układanie modelu postaci z figur papierowych na wzorze/wg wzoru,
13.przyklejanie narysowanej na planszy postaci różnych części ciała,
14.dotykanie przed lustrem poszczególnych części ciała i ich nazywanie,
15.nazywanie części ciałazakrytych materiałem, masowanie części ciała zgodnie z wypowiadaną rymowanką:
To są rączki, a to są nóżki,
To brzuszek, a to paluszek,
To oczko, to mina,
a to twoja czupryna.
Lub:
Tu paluszek, tam paluszek
Kolorowy mam fartuszek,
Tu jest rączka, a tu druga,
A tu oczko do mnie mruga.
Tu jest buźka, tu ząbeczki,
Tu wpadają cukiereczki.
Tu jest nóżka, a tu druga,
Choć zatańczysz jak kaczuszka.
16.unoszenie rąk wg dyrektywy: do góry, dołu(wysoko- nisko), w prawo- lewo,
17.wykonywanie poleceń przez dziecko na polecenie: ,,połóż się na plecach/ brzuchu, na boku”, ,,stań na prawej nodze/ lewej”, ,,tupnij/podskocz na lewej/prawej nodze”,
18.poruszanie się przez dziecko wg instrukcji: ,,zrób krok do przodu, dwa do tyłu, jeden w prawo, dwa w lewo”,
19.zabawy w pociąg ,,lokomotywa- wagon”- ustawianie się naprzemiennie z rodzicem (lokomotywa pierwsza- czyli dziecko ustawia się przed rodzicem/ wagon –za rodzicem- podkreślamy przyimki przed- za i imitujemy ruch pociągu śpiewając piosenkę ,,Jedzie pociąg z daleka”,
20.umieszczanie zabawki wg pojęć(na , pod, przed, za) względem różnych przedmiotów,
21.,,saneczki”– ciągnięcie dziecka siedzącego/leżącego na kocu po podłodze z zaznaczaniem kierunków: do przodu/ tyłu/ w prawo/lewo, bądź bujanie w kocu wg wypowiadanych układów słów: wysoko/ nisko, w prawo/lewo, do przodu/ tyłu.
Literatura
1.Odowska-Szlachcic B. (2010). Metoda integracji sensorycznej. Gdańsk Wyd. Harmonia
2.Borowiecka R.(2010).Dziecko w równowadze. Warszawa CED i T
Dorota Markowska