Przedszkole Miejskie Specjalne nr 1
w Łodzi

Terapia rozwoju i regulacji procesów integracji sensorycznych 

Często słyszymy informacje o dzieciach z zespołem Downa, że są niezdarni ruchowo czy mało inteligentni. Historie tych dzieci pokazują, że może być jednak inaczej. Całe otoczenie dziecka, w tym specjaliści, rodzice mogą bowiem wpłynąć na rozwój dziecka z tego typu zaburzeniami, jego sukcesy, a przede wszystkim lepsze funkcjonowanie społeczne. Jak działać efektywnie?

Dysfunkcje procesów integracji sensorycznej u dzieci z zespołem Downa

Podłożem dysfunkcji procesów integracji sensorycznej jest opóźnienie rozwoju psychoruchowego wynikające z zespołu Downa i dotyczy zarówno odbioru jak, i przetwarzania bodźców zmysłowych. Najczęściej obejmują one kilka dezorganizacji sensorycznych widocznych na wszystkich poziomach rozwoju sensorycznego. Wrażenia sensoryczne są odbierane wówczas ze zbyt dużą (nadwrażliwość) lub zbyt małą (podwrażliwość) intensywnością i dotyczą przede wszystkim rejestracji (odbioru) i modulacji (przetwarzania) bodźców przedsionkowo-proprioceptywnych. Dysfunkcje obejmują również system dotykowy, wzrokowy i słuchowy.

Ogólne zaburzenia w funkcjonowaniu układu przedsionkowego objawiają się m.in.:

• obniżonym napięciem mięśniowym w obrębie ciała i aparatu artykulacyjnego,
• nieprawidłowościami w kontroli postawy (umiejętność przyjęcia właściwej pozycji ciała do wykonania zadania ruchowego),
• utrzymywaniem nieprawidłowej postawy ciała,
• słabą równowagą,
• niepewnością grawitacyjną,
• niską współpracą w zakresie obu stron ciała,
• trudnościami we właściwym odbiorze i przetwarzaniu bodźców słuchowych i wzrokowych.

Dysfunkcje w zakresie odbioru bodźców przedsionkowych przy podwrażliwości u dzieci z zespołem Downa objawiają się w szczególności:

• obniżonym napięciem mięśniowym,
• zaburzeniami reakcji posturalnych,
• trudnościami w reakcjach równoważnych,
• słabą koordynacją ruchową.

Zaburzenia w zakresie odbioru i przetwarzania wrażeń przedsionkowych przy nadwrażliwości manifestują się w postaci:

• dysfunkcji w zakresie odczuwania położenia ciała w przestrzeni,
• niepewności grawitacyjnej,
• brakiem odruchu obronnego rąk,
• słabej tolerancji na ruch.

Dysfunkcje w zakresie układu proprioceptywnego dotyczą:

• słabej percepcji ciała,
• trudności w odczuwaniu pozycji ciała w przestrzeni,
• trudności w planowaniu motorycznym.

Nieprawidłowości w obrębie systemu dotykowego przejawiają się:

• obronnością dotykową (nadwrażliwość na bodźce dotykowe w obrębie ciała lub sfery oralnej),
• nadruchliwością i trudnościami z koncentracją uwagi,
• trudnościami w różnicowaniu wrażeń dotykowych.

Niewłaściwe funkcjonowanie zmysłu wzrokowego i słuchowego u dzieci z zespołem Downa następuje w wyniku zaburzeń bazowych systemów zmysłowych. Dysfunkcje pracy tych układów są źródłem trudności w rejestracji i modulacji bodźców wzrokowych i słuchowych. Objawy zaburzeń w układzie wzrokowym to:

• trudności w ocenie odległości,
• niski poziom koordynacji wzrokowo-ruchowej,
• skrócony czas fiksacji,
• słaba separacja ruchów oczu od ruchów głowy,
• trudności spostrzegania stosunków przestrzennych i położenia przedmiotów w przestrzeni,
• zaburzenia pracy w ruchach gałek ocznych,
• niski zakres konwergencji,
• słaba stabilizacja widzenia i zaburzenia w stałości spostrzegania,
• słabe reakcje równoważne,
• niezdarność ruchowa.

Przejawy zaburzeń systemu słuchowego:

• słaba pamięć słuchowa,
• wolne tempo przetwarzania informacji słuchowych,
• problemy w odtwarzaniu i naśladowaniu dźwięków,
• opóźniony rozwój mowy i zaburzenia mowy.

Należy zaznaczyć, że u dzieci tych często występują także ubytki słuchu i najczęściej dotyczą one dźwięków o wysokiej częstotliwości, które wpływają znacząco na rozpoznawanie, rozumienie i prozodię mowy. Trzeba pamiętać również o zaburzeniach w obrębie wzroku, które przejawiają się w postaci problemów z ostrością wzroku wynikających między innymi z astygmatyzmu, nadwzroczności i zeza. Wskazówki do pracy terapeutycznej - terapia z zakresu rozwoju i regulacji procesów sensorycznych:

• Stymulacja pracy systemu przedsionkowo- proprioceptywnego i dotykowego.
• Pobudzanie zmysłów i integracja zmysłowo-ruchowa.
• Rozwijanie percepcji w schemacie własnego ciała.
• Wzmacnianie napięcia mięśniowego.
• Poprawa jakości reakcji równoważnych.
• Ćwiczenie koordynacji wzrokowo- czuciowo-ruchowej i umiejętności ruchów naprzemiennych oraz sekwencyjnych.
• Usprawnianie motoryki małej i grafomotoryki.
• Zabawy ruchowe z uwzględnieniem relacji czasowych, przestrzennych w relacji do przedmiotów i innych osób.
• Ćwiczenia koordynujące półkule mózgowe.
• Rozwijanie funkcji poznawczych, samoobsługowych.

Bazową metodą pracy w realizacji wytyczonych celów jest metoda integracji sensorycznej, jednak proces terapeutyczno- edukacyjny wspomagany powinien być także z wykorzystywaniem elementów innych metod, takich jak: metoda psychomotoryki wg Procus i Block, terapia behawioralna, terapia ustno-twarzowa Castillo Moralesa, technika malowania dziesięcioma palcami Finger-Painting, M. Frostig- D. Horne, Metoda Krakowska, terapia ręki, metoda Dennisona w zależności od uczonych umiejętności.

Zajęcia powinny być opracowane tak, aby oddziaływać ogólnorozwojowo na dziecko, ponieważ są to oddziaływania długofalowe. Oczywiście na początku terapii proponuje się ćwiczenia proste, dostosowane do możliwości dziecka, jego tempa uczenia się i poziomu spontanicznej aktywności. Warto na początku terapii proponować szeroki zakres aktywności stymulujących układy bazowe i zmysły, by móc zaobserwować ulubione aktywności, zainteresowania. Złożone czynności zawsze rozbijamy na małe kroki. Powyższe cele można realizować za pomocą następujących aktywności i ćwiczeń:

CEL: Pobudzanie zmysłów i integracja zmysłowo-ruchowa.

• w pozycji siedzącej na krześle obrotowym wprawianym w ruch dookoła osi ciała 8 razy przez dziecko - zatrzymanie, słuchanie sekwencji 3-4 dźwięków- układanie obrazków instrumentów wg słyszanej kolejności,
• w pozycji siedzącej na krześle obrotowym po stymulacji przedsionkowej - układamy 4-5 obrazków o krótkich nazwach i dziecko po kolei je nazywa. Następnie zakrywamy ostatni i prosimy o nazwanie wszystkich (również zasłoniętego). Potem zasłaniamy dwa od końca, aż zasłonimy wszystkie.
• w pozycji siedzącej na krześle obrotowym w opasce na oczach wysłuchiwanie prostej sekwencji uderzeń w tamburyno, np. dwa, jeden, trzy. Po podaniu komunikatu teraz ty- dziecko zdejmuje opaskę i wystukuje na tamburynie podany rytm.

CEL: Rozwijanie percepcji w schemacie własnego ciała.

• w pozycji siadu, kolana zgięte złączone razem, stopy oparte o podłogę, ramiona obejmują kolana- przesuwanie się do przodu przy słyszanej rymowance ,,Ślimak, ślimak pokaż rogi” (wg psychomotoryki Procus i Block),
• w pozycji na kolanach, ręce wzdłuż tułowia- przemieszczanie się po folii bąbelkowej zgodnie z rytmem (wolno-szybko) słyszanej piosenki ,,Wędrował Pinokio przez zielony las, nie miał pieniędzy, ale za to czas. Wędruje i sobie śpiewa, sobie śpiewa, śpiewają mu wszystkie drzewa” (na melodię „Wędrowali szewcy” wg psychomotoryki Procus i Block) w pozycji stojącej jednoczesne rzucanie oburącz piłki do osoby dorosłej i kopanie nogą drugiej piłki.

CEL: Wzmacnianie napięcia mięśniowego.

• w pozycji leżącej na brzuchu symetrycznie prowadzenie zwierzątek po wyrysowanych liniach na podkładce (łokcie w oderwaniu od podłoża, głowa, klatka piersiowa uniesiona),
• w pozycji leżącej na brzuchu zbieranie spinaczy biurowych łopatką z magnesem porozkładanych dookoła dziecka, liczenie kolorów, porównywanie wielkości zbiorów,
• ,,ratujemy zwierzątka” - w pozycji leżącej na brzuchu zbieranie oburącz zwierzątek i wrzucanie ich do miski.

CEL: Poprawa jakości reakcji równoważnych.

• przechodzenie po obramowaniach piaskownicy, chodników,
• przechodzenie po wyklejonej taśmie malarskiej na podłodze,
• przechodzenie przez kłody drewna.

CEL: Ćwiczenie koordynacji wzrokowo- czuciowo-ruchowej i umiejętności ruchów naprzemiennych oraz sekwencyjnych.

• przeskakiwanie obunóż przez laski gimnastyczne,
• kopanie piłki przywiązanej wstążką w pasie raz prawą nogą, raz lewą,
• w pozycji stojącej na poduszce ,,jeżyku” łapanie rzucanej piłki przez dorosłego.

CEL: Usprawnianie motoryki małej i grafomotoryki.

• wyławianie słomką kolorowych gumek w misce z wodą,
• ,,kaktus” -chwytanie małych zapałek dwoma pacami i wciskanie w otwory w obrazku kaktusa naklejonego na tekturowe pudełko,
• nakładanie obiema rękami małych frotek na palce rękawicy wypełnionej materiałem sypkim.

CEL: Zabawy ruchowe z uwzględnieniem relacji czasowych, przestrzennych w relacji do przedmiotów i innych osób.

• pokonywanie ułożonego toru naprzemiennie na-pod z wykorzystaniem mebli i nazywaniem przez dziecko położenia w przestrzeni,
• w pozycji siedzącej na krześle obrotowym wprawianym w ruch- przekładanie prawą ręką przez dziecko z uprzednim ,,obrączkowaniem” prawej strony ring z prawego pachołka na lewą stronę.

CEL: Ćwiczenia koordynujące półkule mózgowe.

• stanie jedną nogą na dysku sensorycznym, a drugą kopanie podstawianych piłek do celu,
• przechodzenie po ścieżce sensorycznej z jednoczesnym trzymaniem jedną ręką sitka z piłeczkami, a drugą odbijanie balona zawieszonego na lasce trzymanej przez osobę dorosłą,
• przechodzenie po wyklejonej taśmie i spychanie poukładanych na niej zabawek prawą nogą na lewą stronę, lewą nogą na prawą stronę.

CEL: Rozwijanie funkcji poznawczych, samoobsługowych.

• po stymulacji przedsionkowej na krześle obrotowym odwzorowywanie układu z figur wg wzoru,
• w pozycji na brzuchu na deskorolce: budowanie zdań do obrazków (wg Grycman) np. mama je loda, pies nie je sera (etap początkowy), układanie historyjek obrazkowych wg kolejności zdarzeń,
• w pozycji leżącej na brzuchu odszukiwanie przez dziecko wypowiadanych sylab otwartych przez osobę dorosłą porozkładanych dookoła dziecka (el. metody krok po kroku).

Opracowała mgr Dorota Markowska

Bibliografia: Maas, V.F. (2005). Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej. Przeł. E. Grzybowska, Z. Przyrowski, M. Ślifirska. Warszawa: WSiP; Minczakiewicz E. (2003). Dziecko niepełnosprawne. Rozwój i wychowanie. Kraków: wydawnictwo Impuls; Cunningham C. (1992). Dzieci z zespołem Downa. Warszawa: WSiP.