Przedszkole Miejskie Specjalne nr 1
w Łodzi

Dzieci z zaburzeniami rozwojowymi borykają się nie tylko z opóźnionym rozwojem mowy, ale często z trudnościami nabywania umiejętności samoobsługowych (ubieranie się czy korzystanie z toalety). Pomocne w nauczeniu tych podstawowych umiejętności są techniki Stosowanej Analizy Zachowań. Nie kierujemy się wyłącznie biologicznym wiekiem dziecka ale bierzemy pod uwagę też jego wiek rozwojowy. Jeśli dziecko ma 3 lata a jego wiek rozwoju określa się na 18 miesięcy to może się okazać za wcześnie. Natomiast jeśli ma 5 lat a funkcjonuje na poziomie dziecka 1,5 rocznego to możemy podjąć próby uczenia.

Techniki uczenia wykorzystywane w nauce niezależnego funkcjonowania:

Trening powtórzonych prób(np. segregowanie przedmiotów, zapinanie guzików, wyrzucanie śmieci do kosza, cięcie nożyczkami). Plany aktywności. Łańcuchy czynności. Trening incydentalny (np. wyrażanie potrzeb, odkręcanie butelki, proszenie o pomoc- czynność ta musi być powiązana z motywacją, potrzebą i następować jako bezpośrednie wzmocnienie).

Zasady uczenia samodzielności:

• Konsekwencja, intensywność, systematyczność,
• Wzmocnienia (biologiczne, rzeczowe, społeczne, gospodarka żetonowa),
• Podpowiedź (nakierowanie dziecka na właściwe działanie),
• Stopniowanie trudności.

 Wyróżnia się dwa rodzaje podpowiedzi:

1. Związane z reakcją (podpowiedzi manualne, modelujące, wizualne, słowne, wskazujące) - polegają na wykonaniu przez osobę dorosłą dodatkowych czynności, które mają dziecku pomóc w wykonaniu prawidłowej reakcji. Manualna - polegająca na poruszaniu w większym stopniu częścią ciała osoby uczącej się, w celu wykonania przez nią poprawnej reakcji. Modelowanie - prezentacja przez osobę dorosłą zachowania do naśladowania w ramach uczenia przez obserwację. Słowna - opiekun stosuje pomocnicze pytania celem wykonania przez dziecko prawidłowej reakcji. Wizualna - dodatkowy bodziec wizualny, poprzedzający udzielany w formie obrazka, symbolu, napisanego wyrazu, powodujący, iż poprawna reakcja jest wykonywana w obecności bodźca, który docelowo ma pełnić rolę bodźca różnicującego. Wskazująca - polegająca na wskazaniu przez osobę dorosłą obiektu lub elementu wymaganego w obrębie danego zadania. Pomoc w ramach bodźca (np. bliskość).

Związane z bodźcem - polegają na wyróżnieniu pewnych cech bodźca, co czyni go bardziej wyraźnym jako bodziec różnicujący.

Etapy wycofywania podpowiedzi manualnych

Wycofywanie podpowiedzi - wszelkie podpowiedzi jakich używamy, są stopniowo usuwane do momentu, w którym dziecko może odpowiedzieć prawidłowo bez żadnych podpowiedzi. Prawidłowe wycofywanie podpowiedzi powoduje, iż dana osoba nie staje się uzależniona od pomocy i może funkcjonować niezależnie i samodzielnie.

• stopniowo zmniejszamy podpowiedź,
• cieniowanie
• stopniowo zwiększamy odległość.

Nauczanie nowych umiejętności zaczynamy od procesu kształtowania - uczenie docelowej umiejętności poprzez podzielenie na mniejsze kroczki tej umiejętności. Kształtowanie nie zawiera kar ani jakichkolwiek procedur karzących. Jest skuteczną metodą uczenia nowych zachowań i celem wzmacniania kolejnych przybliżeń jest dojście do ostatecznego zaplanowanego rezultatu. Kształtowanie można łączyć z innymi procedurami takimi jak łańcuchy zachowań.

Etapy kształtowania:

• Określenie zachowania docelowego.
• Zdefiniowanie kryterium zakończenia kształtowania.
• Określenie pojedynczych kroków w sekwencji kształtowania.
• Właściwe zdefiniowanie pierwszego kroku.
• Kontynuowanie wzmacniania po uzyskaniu zachowania docelowego.

Aby kształtowanie było efektywne:

• Należy mieć pewność, że dziecko będzie w stanie fizycznie wykonać zachowanie podane kształtowaniu
• Należy tak opracować kroki zachowania docelowego, aby przejście od jednego do drugiego było łatwe dla dziecka.
• Należy używać efektywnych wzmocnień.
• Należy wzmacniać każde najlepsze przybliżenie do zachowania docelowego.

Łańcuchy czynności - technika nauczania polegająca na podziale złożonych umiejętności docelowych na małe etapy (kroki), których opanowanie leży w zakresie możliwości dziecka. Każdy z tych kroków jest uczony oddzielnie, w ten sposób dziecko opanowuje poszczególne etapy a następnie uczy się łączenia ich w większą całość. Należy wzmacniać prawidłowo wykonywane kroki (początkowo po każdym prawidłowo wykonanym kroku, następnie stopniowe odraczanie wzmocnień). Podczas wzmacniania należy używać wzmocnień biologicznych. Ostatnie wzmocnienie w ciągu czynności może być społeczne. Podczas uczenia należy stosować podpowiedzi manualne. W końcowym etapie uczenia dziecko powinno dostać wzmocnienie po wykonaniu całej złożonej czynności (w ten sposób uczy się zachowania docelowego). Wyróżnia się 3 metody tworzenia łańcuchów zachowań:

• Uczenie od początku (np. liczenie, pisanie, zabawa misiem),
• Uczenie od końca (np. mycie rąk, ubieranie),
• Uczenie przez całkowitą prezentację (np. mycie zębów, rąk).

Uczenie łańcuchów zachowań od początku - procedura uczenia polega na tym, iż nauczyciel początkowo uczy tylko pierwszego elementu łańcucha, czyli systematycznie podpowiada tą reakcję, wzmacnia i wycofuje podpowiedzi. Po samodzielnym wykonaniu pierwszej reakcji, opiekun uczy drugiego elementu łańcucha, aż do momentu, gdy dziecko po prezentacji bodźca poprzedzającego do wykonania całego łańcucha samodzielnie wykona pierwszy i drugi element. Uczenie jest kontynuowane do momentu samodzielnego wykonania wszystkich elementów łańcucha.

Uczenie łańcuchów zachowań od końca - procedura uczenia polega na tym, że osoba dorosła wykonuje z dzieckiem wszystkie elementy łańcucha zachowań prócz ostatniego, wobec którego stosuje systematyczne podpowiedzi, wzmocnienia i wycofuje podpowiedzi. Po samodzielnym wykonaniu ostatniej reakcji, opiekun wykonuje z dzieckiem wszystkie elementy łańcucha prócz ostatniego i przedostatniego. Uczony jest przedostatni element, a ostatni jest wykonywany samodzielnie. Uczenie jest kontynuowane aż do momentu samodzielnego wykonania wszystkich elementów łańcucha.

Uczenie łańcuchów zachowań przez całkowitą prezentację - procedura uczenia polega na tym, że osoba dorosła wykonuje z dzieckiem wszystkie elementy łańcucha zachowań i wycofuje swoje podpowiedzi systematycznie, przy tych elementach, które dziecko jest w stanie wykonać samodzielnie, a podpowiada, przy tych, których dziecko nie potrafi wykonać poprawnie.

Czynniki wpływające na szybkość uczenia się łańcucha:

• Długość łańcucha - im dłuższy tym trudniej go opanować,
• Rozkład wzmocnienia - im częściej wzmacniany el. łańcucha tym szybciej opanowany,
• Różnorodność reakcji - wprowadzenie nowych bodźców może powodować konieczność uczenia nowych reakcji co może spowolnić proces uczenia się.

Plan aktywności - to zestaw słów, zdjęć, obrazków będących wskazówką do wykonania określonych sekwencji czynności. W zależności od potrzeb dziecka może być bardzo ogólny albo szczegółowy. Dzięki planom aktywności dzieci mogą wykonywać różne czynności bez udziału i podpowiedzi ze strony innych osób. By dziecko mogło korzystać z planu wpierw musi odróżniać obiekt na zdjęciu od tła, dopasować identyczne przedmioty, akceptować podpowiedzi manualne. Plan powinien zawierać czynności znane i opanowane przez dziecko, nowe aktywności, powinien być krótki (nie więcej niż 5-6 czynności) i powinien kończyć się ulubionym przysmakiem lub aktywnością dziecka. Sposób nauczania wykorzystywany przy uczeniu podążania za planami aktywności to kierowanie manualne, kierowanie stopniowe, wycofywanie podpowiedzi w obrębie ciała, cieniowanie, zwiększanie fizycznego dystansu. 

Literatura: Materiały szkoleniowe,, Techniki SAZ w rozwijaniu samodzielności”

Dorota Markowska