Przedszkole Miejskie Specjalne nr 1
w Łodzi

Umiejętności, wiedza i postawy, które zdobywamy w czasie dzieciństwa, towarzyszą nam przez całe życie. Dlatego niezwykle ważne jest, aby w pracy z małymi dziećmi, szczególnie dziećmi z niepełnosprawnością, zwracać uwagę na rozwój ich samodzielności. Dzięki temu w przyszłości mogą lepiej radzić sobie w sytuacjach dnia codziennego i stać się w większym stopniu niezależne od pomocy innych.

Samodzielność jest potrzebą rozwojową każdego człowieka. Gromadząc nowe doświadczenia dziecko zdobywa i rozwija swoje umiejętności, odkrywa nieznane mu dotąd możliwości, kształtuje swoją odrębność i tożsamość. O pierwszych oznakach samodzielności mówimy wtedy, kiedy dziecko zaczyna chodzić. W tym czasie dziecko zdobywa umiejętność samodzielnego pokonywania przestrzeni i dosięgania przedmiotów. Samodzielnie poznaje nowe otoczenie, eksploruje je, bez niczyjej pomocy może dotrzeć w inne miejsce. Z etapów rozwoju samodzielności wynika, że składa się ona z trzech aspektów: samodzielności praktycznej, umysłowej i społecznej. Aspekt praktyczny łączy się z rozwojem motorycznym i oznacza głównie czynności samoobsługowe, takie jak: korzystanie z toalety, mycie się, ubieranie i rozbieranie, sprzątanie swoich rzeczy (ubrań, zabawek) oraz wykonywanie poleceń dorosłych. W dorosłości umiejętności te przeradzają się w dbanie o siebie oraz o swoje otoczenie. Aspekt umysłowy polega na umiejętności podejmowania wyborów oraz rozwiązywania problemów zarówno podczas nauki, jak i zabawy, samodzielnym zdobywaniu doświadczeń, wyrażaniu swoich opinii, pokonywaniu przeszkód. Dzięki rozwojowi tych umiejętności człowiek przygotowuje się do pokonywania trudności życiowych, do rozwoju woli działania, podejmowania ważnych decyzji życiowych oraz budowania własnego kodeksu etycznego i hierarchii wartości. Samodzielność społeczna przejawia się w nawiązywaniu kontaktu z rówieśnikami i osobami dorosłymi. Wspólna zabawa dzieci może w przyszłości skutkować wysoko rozwiniętą umiejętnością pracy w zespole, umiejętnością rozwiązywania konfliktów czy negocjacji. Osoby z wysoko rozwiniętymi umiejętnościami społecznymi w dorosłym życiu nie mają problemów z wypełnianiem przypisanych im ról społecznych. Opisane powyżej aspekty samodzielności ukazują jak ważną rolę odgrywa ona w życiu każdego człowieka. Samodzielność dziecka wpływa na jego ogólny rozwój. Kiedy dziecko pracuje bez pomocy innych rozwija zdolność koncentracji uwagi oraz jej podzielność i wybiórczość. To czego dziecko doświadcza własnymi rękoma, do czego dojdzie własnymi siłami, przeżywa znacznie głębiej, a co za tym idzie szybciej przyswaja zdobytą tą drogą wiedzę o sobie i świecie. Jest świadome swoich możliwości i ograniczeń, zdaje sobie sprawę, jakie aktywności są dla niego przyjemne, a które sprawiają mu trudności. Uczy się, kiedy należy poprosić o pomoc, aby osiągnąć konkretny cel. Dzięki samodzielnej pracy dziecko buduje poczucie własnej wartości i sprawczości, czerpie satysfakcję ze swojego działania.

Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną często potrzebują dodatkowych oddziaływań w zakresie rozwoju samodzielności. Głównymi umiejętnościami w zakresie samodzielności, które należy rozwijać u naszych podopiecznych są: komunikacja, samodzielna zabawa, umiejętności z zakresu rozwoju społecznego, samodzielne korzystanie z toalety, czynności higieniczne, ubieranie się i rozbieranie, samodzielne jedzenie posiłków.

Oddziaływania wobec dzieci z niepełnosprawnością intelektualną muszą być dostosowane do indywidualnych możliwości i potrzeb psychofizycznych dziecka. Aby ułatwić dzieciom planowanie działań warto korzystać z planów dnia oraz aktywności, kalendarza nagród i innych form zewnętrznego wzmacniania dziecka. Podczas pracy z osobami z zaburzeniami rozwoju pomocne jest stosowanie wizualnych pomocy, które są dla nich bardziej zrozumiałe. W trakcie uczenia nowych i deficytowych umiejętności należy wybrać najbardziej skuteczną w pracy z danym dzieckiem strategię nauczania.

Pierwszą z nich jest modelowanie, czyli prezentacja przez osobę dorosłą wykonania czynności, której uczymy dziecko w danym momencie. Poprzez obserwację i naśladowanie naszych działań dzieci wytwarzają właściwe schematy działania. Jeżeli dziecko nie jest w stanie samodzielnie powtórzyć wykonywanych przez nas czynności powinniśmy zastosować pomoc fizyczną. Polega ona na poruszaniu konkretnej części ciała dziecka w celu wykonania przez nią danej czynności np. mycia rąk czy jedzenia posiłków.

Poza podpowiedziami modelującymi i fizycznymi wyróżniamy również podpowiedzi werbalne, fizyczne częściowe oraz wskazujące. Podpowiedzi werbalne (słowne) służą do modelowania poprawnej wypowiedzi lub przypomnienia dziecku o zadaniu, które miało wykonać. Fizyczne częściowe pomagają rozpocząć dziecku wykonywanie danej czynności. Natomiast wskazująca polega na wskazaniu przez osobę dorosłą przedmiotu potrzebnego do wykonania danej czynności (np. szczoteczki do zębów podczas mycia zębów).

Rozwijając samodzielność dziecka możemy również korzystać z procedury kształtowania. Podczas kształtowania stopniowo zmierzamy do celu, czyli zachowania lub umiejętności, które chcemy uzyskać. Polega ono na dostarczaniu wzmocnień dla zachowań coraz bardziej zbliżonych do zachowania docelowego. Wzmocnieniem może być np. ulubiona zabawka lub aktywność dziecka, smakołyk lub pochwała. Równie efektywną techniką rozwoju umiejętności samoobsługowych jest nauka poprzez łańcuch zachowań. Podczas stosowania tej procedury dzielimy uczoną przez nas czynność na mniejsze sekwencje. Naukę zaczynamy od nauczania jednej z nich (pierwszej lub ostatniej). Po osiągnięciu danej sekwencji przechodzimy do kolejnej. Naukę kończymy w momencie, kiedy osoba ucząca się samodzielnie wykonuje całą czynność. Do wspomagania rozwoju mowy i komunikacji wykorzystuje się komunikację wspomagającą lub alternatywną. Nauka komunikacji przy pomocy symboli obrazkowych, zdjęć czy gestów pozwala dziecku na wyrażanie swoich potrzeb, emocji oraz komentowanie otoczenia. Podczas rozwoju samodzielności u osób z niepełnosprawnością intelektualną musimy wykazać się zrozumieniem i cierpliwością. Osoby z zaburzeniami rozwoju uczą się wolniej i aby opanować nową umiejętność, wymagają znacznie większej liczby powtórzeń danej czynności, niż osoby rozwijające się w sposób normatywny.

Nauka samodzielności to złożony i długotrwały proces. Jego przebieg jest zależny od postaw osób dorosłych przebywających w otoczeniu dziecka. Dzięki konsekwentnemu stosowaniu kilku prostych zasad zarówno nauczyciele, jak i rodzice mogą sprawić, aby przebiegał on bardziej efektywnie.

Uzbrój się w cierpliwość. Bardzo często w codziennym pośpiechu nie dajemy dzieciom możliwości rozwijania samodzielności. Dziecko potrzebuje znacznie więcej czasu na wykonanie niektórych czynności niż osoby dorosłe. Jest to naturalne i powinniśmy dać mu go tyle, ile wymaga od niego dane zadanie. Nieważne, czy jest to założenie butów, czy zjedzenie kanapki. Naszym zadaniem jest taka organizacja czasu, aby dziecko mogło próbować swoich sił i poznawało swoje możliwości. W przeciwnym wypadku możemy zahamować podejmowanie samodzielnej aktywności dziecka i sprawić, że stanie się ono bierne.

Przenoś zdobyte umiejętności na nowe środowiska. Kiedy dziecko odkrywa nowe umiejętności i możliwości angażuje się w ich wykonywanie całym sobą. Umiejętności już nabyte i utrwalone stają się dla niego nudne. Dlatego często zdarza się, że dziecko przestaje je prezentować. Ważne jest, aby urozmaicać dziecku ich wykonywanie i sprawiać, że będą one dla niego ciągle atrakcyjne. Jeżeli dziecko nauczyło się sprzątać własne zabawki, zmieńmy mu co jakiś czas pudełko, do którego je wrzuca. Dzięki takim działaniom dziecko nadal będzie czerpało radość z wykonywanej pracy, a dodatkowo zostanie za nią w naturalny sposób nagrodzone. Ważna jest również spójność w wymaganiach stawianych dziecku. Dlatego tak istotna jest wymiana informacji między rodzicem, a nauczycielem. Przekazujmy sobie informacje o dziecku, np. że dziecko nauczyło się samodzielnie wyrzucać śmieci po własnej aktywności. To co dziecko pokazuje nam w domu, nie zawsze wykonuje poza nim i na odwrót.

Chwal dziecko za każdą podjętą samodzielnie aktywność. Największą motywacją dziecka jest aprobata osób dla niego znaczących: rodziców, czy ulubionej pani w przedszkolu. Jeżeli docenimy jego zaangażowanie, jest wysoce prawdopodobne, że powtórzy swoją aktywność. Doceniajmy nawet te mniej udane próby. Dzięki temu dziecko nie zniechęci się do podejmowania kolejnych. Zda sobie sprawę, że nie tylko efekt końcowy jest ważny, ale również wysiłek, który włożyło w jego osiągnięcie.

Pozwól dziecku podejmować decyzje. Liczenie się ze zdaniem dziecka daje mu poczucie sprawczości i zwiększa jego pewność siebie. Nie warto kłócić się z dzieckiem o kolor spodni. Jeżeli chcemy uniknąć prób wymuszania i manipulowania z jego strony wyprzedźmy jego zachcianki i dajmy mu wybór, który będziemy mogli zaakceptować. Zapytajmy, które spodnie chce dzisiaj założyć: niebieskie czy żółte. Dziecko czuje się w takich sytuacjach traktowane poważnie.

Nie wyręczaj dziecka. Często spieszymy się i bywamy zniecierpliwieni powolnością działań dziecka, dlatego wykonujemy pewne czynności za nie. Dziecko owszem uczy się naśladując dorosłych. Jednak lepszy przykład damy mu sprzątając kuchnię niż jego pokój albo pokazując jak zapiąć guzik, a nie zapinając sweter za niego. Przy nauce nowych czynności dziecko będzie potrzebowało naszej pomocy, pozwólmy mu jednak wykonać chociaż część czynności samodzielnie.

Daj dziecku poczucie bezpieczeństwa. Dziecko, które odczuwa lęk ma obniżone zdolności poznawcze, a co za tym idzie umiejętność uczenia się. Lęk przed negatywną oceną może hamować dziecko w samodzielnym podejmowaniu aktywności. Dziecko, które czuje się bezpieczne – ma wsparcie osoby dorosłej, nie boi się porażek, a co najważniejsze nie boi i nie wstydzi się poprosić o pomoc

Obserwuj dziecko i rozwijaj jego zainteresowania. Dzieci próbują wykonywać różne czynności na swój własny sposób. Pozwólmy im na to. Nie zawsze nasz sposób jest najlepszy dla każdego. Zdobywając nowe doświadczenia dzieci uczą się i rozwijają znacznie szybciej. Podczas samodzielnego działania odkrywają swoje słabe i mocne strony, odkrywają nowe zainteresowania. Kiedy zauważymy, że dziecko jest czymś szczególnie zaciekawione dajmy mu możliwość lepszego poznania danego tematu.

Pamiętaj o potrzebach i możliwościach dziecka. Dzieci rozwijają się w różnym tempie, mają inne zdolności i potrzeby. Pamiętajmy, aby każde z nich traktować indywidualnie. Coś co dla jednego z nich jest bardzo przyjemne, w innym może budzić niepokój. Zaspokojenie potrzeb dziecka jest niezbędne, aby rozwijało się ono we właściwy sposób. Zwracajmy również uwagę na proponowane dziecku aktywności. Nie mogą one być dla niego zbyt trudne. Jeżeli dziecko będzie osiągało same porażki, nie będzie zmotywowane do podejmowania kolejnych prób, a ich poczucie własnej wartości znacząco się obniży.

Każde samodzielnie wykonane zadanie i każda aktywność podjęta z własnej inicjatywy mają w rozwoju dziecka ogromne znaczenie. Niezależnie, czy dziecko rozwija się w normie, czy występują u niego zaburzenia, przebywając w jego otoczeniu powinniśmy go wspierać, pomagać mu odnaleźć własną drogę. Musimy pamiętać, że w przyszłości napotka wiele trudnych sytuacji, z którymi nieraz będzie musiało poradzić sobie samo. Poprzez podjęcie odpowiednich działań wychowawczych możemy sprawić, że sytuacje te nie będą dla niego aż tak trudnym wyzwaniem.

Dagmara Góralska, Karolina Otrębska