Przedszkole Miejskie Specjalne nr 1
w Łodzi

Pierwszym skojarzeniem, kiedy mówimy o zabawie są zabawki. Jeśli pozostawimy małe dziecko w pokoju wypełnionym nieznanymi zabawkami, będzie ono co chwila przenosić uwagę z jednego przedmiotu na drugi, nie wiedząc tak naprawdę, co z nimi zrobić. Dziecko potrzebuje kontaktu z dorosłym, by pokazać mu, jak się bawić, a ono w tedy będzie potrafiło wykorzystać zabawki w zabawie z rówieśnikami. Na początku rozwoju dziecka to interakcja jest cenniejsza niż sama zabawka. To reakcje dorosłych uczą dziecko, jak ma reagować, a doświadczenie to może potem ono przenosić na inne rodzaje zabawek. Zabawki są tylko rekwizytami służącymi do interakcji poprzez zabawę. Wystarczą piłki, pudełka, poduszki, kręgle, bańki, obręcze. Zabawa jest źródłem wielu umiejętności. Dzięki niej dziecko rozwija wyobraźnię, uczy się współdziałać z rówieśnikami i dorosłymi.

Brak zabawy lub specyficzny charakter jest jednym z kryterialnych objawów autyzmu. Często dzieci te przejawiają dążenie do schematycznej aktywności i zamiast zabawy obserwujemy czynności stereotypowe lub autostymulacyjne. Dzieciom autystycznym trudno jest się bawić, ponieważ w różnym stopniu pojawiają się u wszystkich dzieci autystycznych:

• trudności w naśladowaniu, wchodzeniu w interakcje i skupianie uwagi na tym samym co druga osoba,
• słaba umiejętność uogólniania - problemy z dostosowaniem się do zasad i generalizowaniem wyuczonych umiejętności,
• trudności z nadawaniem znaczenia - trudności z wyobrażeniem sobie, że jakaś rzecz może reprezentować coś innego,
• niska elastyczność i rytualizowanie wielu czynności,
• zaburzenia w kontaktach międzyludzkich - niechęć do dzielenia się swoimi doświadczeniami, brak zrozumienia dla myśli, uczuć i intencji innych osób oraz trudności z interpretacją przekazów werbalnych (mimiki twarzy),
• problemy z odczytywaniem znaczenia zmyślonych sytuacji, co przyczynia się do powtarzania obsesyjnie czynności, których sens zna tylko samo dziecko,
• zaburzenia w rozwoju mowy - problemy z mówieniem i rozumieniem znaczenia słów.

Wszystkie powyższe trudności dotyczą sfer psychiki dziecka odpowiedzialnych za jego zdolności do uczestniczenia w zabawie. Dlatego dziecko autystyczne będzie poszukiwać swoich czynności, nawet jeśli ich znaczenie będzie znane tylko jemu, a inni uznają je za schematyczne natręctwa.

Na początku bardzo ważne jest wytworzenie w dziecku chęci do nawiązywania kontaktów. Obserwujemy, kiedy dziecko wykazuje największą otwartość np. podczas (łaskotania, baraszkowania, skakania, w kąpieli, śpiewania, jedzenia ulubionych produktów). Takie chwile stają się okazją do uświadomienia dziecku, że komunikacja z dorosłymi niesie ze sobą znaczenie i poczucie zadowolenia.

Rozwijanie zabawy wpływa na lepsze funkcjonowanie komunikacyjne i społeczne, dlatego jej uczenie jest bardzo ważnym elementem terapii małego dziecka z autyzmem. Zabawa jest aktywnością posiadającą wewnętrzną regułę, której dziecko się podporządkowuje. Dlatego istnienie ukrytych lub jawnych reguł gry jest znaczącym aspektem zabaw dzieci w wieku przedszkolnym.

Ponadto zabawa jest aktywnością zróżnicowaną i przebieg jej jest nie zawsze identyczny, a dziecko ma możliwość modyfikowania czynności, eksperymentowania z nowymi pomysłami. Zabawa dzieciom z autyzmem może dawać wiele radości i satysfakcji, często jednak wymaga treningu. Ważne, aby miała reguły- szczególnie dotyczące współudziału dorosłego czy rówieśnika. Dzięki temu rozwija ona kompetencje społeczne i staje się okazją do budowania relacji z innymi. Ponadto należy pamiętać, iż rozwój interakcji z rówieśnikami jest możliwy tylko wtedy, kiedy dziecko ma umiejętność naśladowania. Dlatego, więc zanim zaczniemy naukę rozwijania współpracy z rówieśnikami należy zaobserwować, czy dziecko potrafi naśladować innych. By dziecko nabyło umiejętność nawiązywania interakcji z innymi dziećmi musi posiadać pewien zasób zabaw. Dlatego na początku należy zacząć kształtować naukę zabawy samodzielnej np. puzzle, patyczaki, kot w worku, budowanie z klocków. Do uczenia tych umiejętności możemy wykorzystywać plany aktywności, które umożliwią samodzielną pracę i wykształcą umiejętność przechodzenia od jednej aktywności do następnej. Kolej nie kształtujemy umiejętność zabawy tematycznej za pomocą planów aktywności, modelowania (prezentacja czynności), podpowiedzi manualnych (sterowanie częścią ciała dziecka) czy zabaw w udawanie np. w lekarza, strażaka. Odpowiedni dobór pomocy i prezentacja zabaw pozwalają na stopniowe wprowadzanie zmian i unikanie sztywności w zachowaniu. Przede wszystkim należy odpowiednio przygotować otoczenie, gdyż dziecko z autyzmem ma trudności z wyodrębnieniem istotnych elementów z otoczenia. Im więcej zabawek, tym trudniej uzyskać uwagę dziecka. Dlatego zabawki należy uporządkować, a potrzebne przedmioty umieścić w jednym pudełku. Uporządkowanie przestrzeni do zabawy poprzez umieszczenie ich we właściwych pojemnikach zmniejszy ryzyko rozpraszania jego uwagi i zwiększy szanse zwrócenia jej na nas samych. W tak przygotowanym pomieszczeniu, wolnym od zakłócających bodźców typu (włączony komputer, magnetofon) siadamy z dzieckiem i pokazujemy mu pudełko z przedmiotami. Zawsze powinnyśmy pamiętać, aby wykorzystać moment na ukierunkowanie uwagi dziecka na siebie i prezentowane zabawki. To, że dziecko za pierwszym razem nie chce jej podjąć, lub podejmuję tą aktywność krótko, nie oznacza wcale, że nie polubi danej zabawy lub że jest dla niego nieatrakcyjna. Warto wrócić do niej następnego dnia, a po kilku lub kilkunastu próbach może się okazać, że chętnie będzie brało w niej udział. Sesje treningu zabawy powinny być krótkie, ale regularne. W miarę jak dziecko opanuje pewne umiejętności tej zabawy warto wprowadzać nowe elementy do zabawy lub wymieniać zabawki na analogiczne, aby podtrzymywać zainteresowanie. Podczas zabawy duże znaczenie ma elastyczność np. jeśli zaobserwujemy, że coś szczególnie zaimponuje dziecku, spróbujmy włączyć to do scenariusza. Doceniajmy inicjatywę dziecka i wzmacniajmy ją. Niezależnie w co będziemy się bawić z dzieckiem najważniejsze jest pozostawanie w kontakcie z dorosłym. Podkreślajmy swoją obecność i zachęcajmy, aby dziecko obserwowało nasze czynności- Popatrz teraz ja”. Przestrzeganie reguły ,,raz ja-raz ty” jest podstawą umiejętności uczestniczenia w interakcjach społecznych oraz komunikacji z drugą osobą, a także stymulowania rozwoju społecznego dziecka z autyzmem. 

Zasadniczą umiejętnością utrzymania zabawy jest umiejętność czekania na swoją kolej. Trening tych zabaw stwarza dziecku szanse na aktywność własną oraz przygotowuje do organizowania sobie wolnego czasu. Również umiejętność naprzemienności ról pomoże dziecku utrzymać zabawę po jej zainicjowaniu w sytuacji, kiedy np. rówieśnik sam będzie układał np. puzzle. Tej umiejętności najlepiej jest nauczyć wtedy, gdy zabawa jest dzielona najpierw z dorosłym, następnie tylko z jednym dzieckiem, gdyż czas oczekiwania pomiędzy ruchami każdej z osób jest minimalny. Utrzymanie werbalnej kolejności czy naśladowania można nauczyć poprzez stosowanie naprzemienności podczas zabawy "Twoja kolej", "Ja teraz", "Teraz ty". Kiedy dziecko opanuje tę umiejętność w parze z dorosłym potem z dzieckiem następnie dodajemy kolejnego rówieśnika co zwiększy poziom trudności. Te dzieci, które będą miały trudności z oczekiwaniem na swoją kolej można im podsunąć zabawki sensoryczne w celu zajęcia rąk jednocześnie dostarczając im stymulacji zmysłowej jak i możliwości uczestniczenia w aktywności grupowej.

Przykłady zabaw:

1. "Łaskotki" - po łaskotaniu dziecka robimy długą przerwę, aż dziecko samo wykona gest zachęcający do dalszej zabawy. W odpowiedzi patrzymy na nie i pytamy "Chcesz jeszcze"?.
2. Zabawa w chowanego - zasłaniamy twarz poduszką, apaszką. Robimy przerwy w zabawie, aby wytworzyć moment wyczekiwania i dania sygnału przez dziecko.
3. "Śmieszne miny" - zakrywamy twarz dłońmi, a następnie odsłaniamy i zmieniamy minę. Aby wzbudzić większe zainteresowanie możemy włożyć czapkę, pomalować nos pomadką.
4. Balony - wypuszczamy z rąk nadmuchanego i niezawiązanego balona, który zacznie syczeć i latać po pokoju.
5. Bańki mydlane - nie zapominajmy o nawiązaniu kontaktu wzrokowego, zanim wypuścimy kolejną bańkę. Możemy użyć przyrządów do puszczania baniek.
6. Piórka, miotełki - łaskoczemy dziecko piórkiem, miotełką do kurzu. Robimy przerwy, aby wytworzyć moment wyczekiwania.
7. Pudełka z niespodzianką - pudełka, z których wyskakuje pajacyk lub zwierzak są atrakcyjne dla dziecka, ponieważ natychmiast nagradzają moment uwagi.
8. "Magnetyczne rybki" - łowimy na przemian z dorosłym rybki wędką z magnesem, następnie wspólne liczymy.
9. "Zwierzęta" - naśladujemy odgłosy zwierząt, dobieramy figurki zwierząt do obrazków, składamy w całość pocięte obrazki zwierząt (2-6 el.)
10. Skaczące piłeczki" - ustawiamy duże pudełko na podłodze i wrzucamy na zmianę piłki do pudełka podczas wypowiadanej rymowanki: Czas zacząć rzuty - gotowi? Start! Raz Krzyś, raz mama, Krzysia pierwszy strzał! A potem mama - piłeczka w lot. Do startu gotowi? Hop! I znowu Krzyś i znowu mama, Nasza zabawa będzie do rana.
11. "Obręcze" - skaczemy na zmianę do środka i na zewnątrz leżącej na podłodze obręczy podczas wypowiadanej rymowanki: Mama wskakuje, w koło celuje. Raz, dwa i bęc. Mama w środku jest. Krzyś wskakuje, w koło celuje. Raz, dwa i bęc. Krzyś w środku jest. Mama podskoczy z koła wyskoczy. Raz, dwa i bęc - już na zewnątrz jest. Krzyś podskoczy z koła wyskoczy. Raz, dwa i bęc - już na zewnątrz jest.
12. "Poduszki" - do trzech poduszek przyklejamy taśmą ilustracje/zdjęcia/cyfry i układamy je na drugim końcu pokoju. Na sygnał "Start" - dziecko przynosi poduszkę z wcześniej określonym obrazkiem. Można również poduszki wykorzystać do zabawy "skakanie z kamienia na kamień”.
13. "Kręgle" - ustawiamy w szeregu pięć kręgli i śpiewamy: Pięć małych kręgli stoi grzecznie w rzędzie, pięć małych kręgli stoi grzecznie w rzędzie, jeśli jeden pójdzie spać (zabieramy jeden kręgiel), cztery już tylko będą stać. Cztery małe kręgle itd.

Literatura: Błeszyński J. (2013) Terapie wspomagające rozwój osób z autyzmem, Impuls, Kraków. Reddy L. (2014) Rozwijanie umiejętności społecznych dziecka, PWN, Warszawa.

mgr Dorota Markowska