Plany aktywności w terapii dzieci z autyzmem
Plany aktywności to metoda odkryta i zastosowana w Princeton Child Development Institute w USA. Mają na celu uczenie samodzielności za pomocą wskazówek wizualnych (zdjęć, napisów, piktogramów, itp.) czyli inaczej mówiąc jest to obrazkowa, bądź pisemna lista czynności do wykonania. Umożliwiają uniezależnienie się od opiekunów i samodzielne funkcjonowanie w ciągu dnia.
Samodzielność dzieci autystycznych, to jedna z najtrudniejszych rzeczy, której chcemy ich nauczyć. Dzieci z autyzmem potrafią wykonać złożone czynności, dokonywać wyborów, decydować
o sposobach spędzania czasu wolnego, ale muszą się tego nauczyć. Umiejętność dokonywania wyborów, decydowania o sobie, o tym co mogę i chcę teraz robić, z pewnością ułatwia życie zarówno dzieciom ze spektrum autyzmu, jak i ich rodzinom.
Forma i rodzaj planu aktywności zależą od wieku i możliwości dziecka, może on występować
w różnych formach:
Plany obrazkowe
Najczęściej mają charakter albumów ze zdjęciami czynności, aktywności do wykonania
i nagrody, która następuje po wykonaniu tych czynności. Początkowo może to być segregator formatu A5 ze zdjęciami, obrazkami czy pitogramami na każdej stronie, które są dla dziecka wskazówką do wykonywania zadań, aktywności lub wyboru nagród. Na jednej stronie albumu znajduje się jedno zdjęcie. Pierwszy plan powinien być krótki. Ilość zdjęć (zadań) początkowo jest więc mała, możemy zacząć od 2 aktywności. Są to takie zadania, które dziecko potrafi całkowicie lub w części wykonać samodzielnie. Dobrze jest również w pierwszym planie umieścić ulubione aktywności dziecka. Zwiększa to wówczas jego motywację i sprzyja rozwijaniu niezależności. Stopniowo, w miarę możliwości dziecka, zwiększamy ilość zadań w planie.
Plany pisemne
W zależności od poziomu na jakim funkcjonuje dziecko zmianie może ulec także szata graficzna planu. Plan aktywności może przyjąć formę pisemną jeżeli dziecko zostało wcześniej nauczone globalnego odczytywania napisów w planie. Zamiast samych zdjęć wprowadzamy napisy, po czym wycofujemy stopniowo zdjęcia, tak aż zostają same nazwy zadań, czynności bądź nagród. W ten sposób dochodzimy do pisemnej formy planu aktywności.
W miarę jak dziecko nabywa nowych kompetencji rozszerzamy listę czynności. Zanim jednak zaczniemy stosować w terapii plany aktywności, dzieci muszą posiąść pewne umiejętności, musimy zbudować system motywacji. Aktywności które dziecko lubi przeplatamy z zadaniami trudniejszymi. Dziecko wie, że po zadaniu trudnym, wystąpi ulubiona aktywność. I w ten sposób budujemy system motywacji do pracy nad zadaniami trudnymi. Musimy też pamiętać o zamianie kolejności aktywności zawartych w planie. Początkowo powinno się wybierać czynności o czytelnym zakończeniu, aby dziecko wiedziało kiedy zadanie się kończy (puzzle są ułożone gdy wszystkie kawałki są na swoich miejscach). Na końcu pierwszego planu powinien znajdować się ulubiony przysmak dziecka lub zabawa, która sprawia mu przyjemność. Ważne jest odpowiednie zorganizowanie otoczenia dziecka, w którym będzie ono pracowało. Musimy pamiętać aby materiały były w zasięgu możliwości dziecka, były poukładane przejrzyście i aby wszędzie panował ład.
Kolejnym krokiem w nauce samodzielności jest samodzielne układanie planu, czyli samodecydowanie o tym co będę robić. Dziecko samo ustala jakie zadania będzie wykonywać, w co będzie się bawić, co chce zjeść, itp. Dokonywanie wyboru zadań i układanie planu aktywności, nie decyduje jeszcze o samodzielności dziecka. Musimy nauczyć je poprawnego wykonywania tych zadań bez naszej obecności i ciągłego nadzoru. Strategia ta nosi nazwę kierowania manualnego i polega na coraz mniejszym nadzorowaniu czynności dziecka i udzielaniu coraz mniejszej liczby podpowiedzi. Kolejno stosujemy:
- Pełne kierowanie manualne.
- Kierowania stopniowane: przechodzimy do niego wówczas, gdy dziecko już nauczyło się
w pewnym stopniu prawidłowych odpowiedzi. - Bycie cieniem: wycofywanie podpowiedzi manualnych dorosłego w obrębie ciała dziecka.
- Zwiększanie fizycznego dystansu, aż do całkowitego wycofania się z pola widzenia dziecka.
Strategia kierowania manualnego sprzyja osiąganiu niezależności, umożliwia samodzielne wykonywanie przez dziecko zadań, bez ciągłego i bezpośredniego nadzoru ze strony dorosłych.
Bardzo ważnym zagadnieniem w kwestii osiągania niezależności przez dziecko jest samonagradzanie. W trakcie podążania za planem aktywności uczymy dziecko wybierania, a także dostarczania sobie nagród. W tym celu umieszczamy zdjęcia lub napisy nagród na specjalnej tablicy lub w albumie, z którego dziecko odkleja wybraną przez siebie nagrodę. Jeżeli są to nagrody w postaci aktywności, które nie mają określonego końca, uczymy dziecko posługiwania się zwykłym minutnkiem, który dziecko ustawia na określony czas i w ten sposób wie, kiedy zakończyć daną czynność, bez polecenia wydanego przez osobę dorosłą.
Dokonywanie przez dziecko wyborów jest ważnym przejawem samodzielności. Istotne jest więc stwarzanie okazji do ich dokonywania. Poza wyborem nagród dziecko może też ustalać kolejność czynności, jakie będą wchodziły w skład jego planu aktywności. Może także decydować jakiego rodzaju aktywności będzie wykonywało w danym dniu.
Rodzaje aktywności stosowanych w planie:
- Aktywności zabawowe, np. klocki, puzzle do układania, zabawa piłką, książeczka do przeglądania i wszystkie inne czynności, które dziecko traktuje jako zabawę i lubi wykonywać.
- Aktywności edukacyjne, np. kolorowanie prostych kształtów, sortowanie obrazków, rysowania szlaczków, liter.
- Aktywności związane z interakcjami społecznymi: zadania służące rozwijaniu mowy, dialogu, umiejętności zabawowych, czy też zadania służące nawiązaniu fizycznego kontaktu z drugą osobą, przybierającego formę baraszkowania, zabaw relacyjnych, np. książeczki z obrazkami służące do nawiązania dialogu z drugą osobą, gry planszowe.
- Aktywności związane z samoobsługą i funkcjonowaniem w domu. Przydatne są tu fotograficzne plany związane z np. przygotowywaniem sobie posiłku, myciem rąk, zębów, sprzątaniem, ubieraniem się. Zawierają one sekwencje czynności w postaci fotografii, czy napisów (w przypadku dzieci wyżej funkcjonujących). W planie głównym umieszcza się symbol (nazwę) danej czynności, a w przypadku trudności w jej wykonywaniu wykonuje się fotograficzne plany szczegółowe.
Plany aktywności wykorzystać można nie tylko w terapii dzieci ze spektrum autyzmu. Korzystać z nich mogą również osoby dorosłe z autyzmem i zaburzeniami pokrewnymi. Plan zawierać może różne czynności, wszystko zależy od indywidualnych możliwości osoby, która z niego korzysta.
Nadrzędnym celem wydaje się być nauczenie dziecka bycia niezależnym od pomocy ze strony dorosłych, od ciągłego instruowania i nadzorowania, a także by odnajdywało się wśród rówieśników. Chcemy by dziecko spędzało wolny czas w sposób aktywny, nie wpływający destrukcyjnie na jego zachowania, by umiało bawić się samo i z rówieśnikami.
Bibliografia:
- Lynn E. McClannahan, Patricia J.Krantz, 2002, Plany aktywności dla dzieci z autyzmem, SPOA Gdańsk.
- Własne materiały szkoleniowe z kursów i szkoleń.
mgr Milena Sztajerowska-Anglart