Przedszkole Miejskie Specjalne nr 1
w Łodzi

Terapia ręki ma na celu usprawnianie małej motoryki, czyli precyzyjnych ruchów dłoni i palców oraz dostarczenie wrażeń dotykowych i poznawania dzięki nim różnych kształtów i struktur, materiałów i ich rozróżniania. Są to ćwiczenia i zabawy rozwijające sprawność ruchową dłoni dziecka, umiejętność chwytu pisania.

Terapia ręki jest wskazana dla dzieci wykazujących:

• problem z koordynacją ruchową,
• nieprawidłową postawę ciała,
• trudności grafomotoryczne (malowanie, pisanie),
• zaburzenia napięcia w zakresie kończyny górnej,
• zaburzenia kontroli wzrokowo-ruchowej,
• trudności w zabawach manualnych,
• trudności z wykonywaniem codziennych czynności (ubieranie, zapinanie guzików).

Rękę człowieka można nazwać narządem ruchowo-chwytno-badawczo-poznawczo-komunikacyjnym. Już to wskazuje dobitnie na jej ogromną rolę w naszym życiu. Ręka ludzka zbudowana jest z wielu elementów:

• Rusztowanie kostne,
• Stawy i torebki stawowe, więzadła, ścięgna zginaczy i prostowników (nie wykonują one ruchu, ale umożliwiają wykonanie go),
• Liczne, bardzo zróżnicowane mięśnie, które są odpowiedzialne za wykonywanie przez rękę podstawowych ruchów chwytnych lub kombinacji poszczególnych rodzajów chwytów (najsilniejsze mięśnie leżą na przedramieniu, a dla ruchów precyzyjnych służą im mięśnie krótkie ręki).
• Kości, stawy i mięśnie tworzą ściśle związaną ze sobą całość biologiczną i mechaniczną i wzajemnie na siebie oddziałują. Zarówno ich rozwój, jak i funkcjonowanie są od siebie nawzajem uzależnione. Do prawidłowego rozwoju mięśni konieczny jest dobry rozwój i stan kości oraz prawidłowa budowa i funkcjonowanie stawów. Patologia mięśni natomiast (zaniki, porażenia, niedowłady) może szkodliwie oddziaływać na stan stawów. Ręka spełnia swoje funkcje, gdy wszystkie jej elementy składowe działają prawidłowo i zachowana jest ich wielostronna współpraca. Dlatego tak ważne jest, żeby nie usprawniać tylko poszczególnych części składowych (np. odtwarzania zgięcia palców), a pracować nad rozwojem funkcji (np. nauka trzymania i picia z kubka, zakładania i zapinania butów).

To, co robią nasze ręce i dłonie to rozwój naszej kory mózgowej oraz możliwości kontroli korowej wszelkich ruchów, od ruchów obszernych do bardziej precyzyjnych. Wszystkie nasze ruchy pochodzą z centrum korowego, zaś obszar odpowiedzialny za ruchy dłoni, kciuka i innych palców, zajmuje stosunkowo dużą powierzchnię w stosunku do pozostałych obszarów w korze odpowiedzialnych za inne ruchy. Sama dłoń jest ważna, ale najważniejsze są właściwości mózgu i skomplikowany mechanizm nerwowy, dzięki któremu zdolni jesteśmy zapoczątkować ruch, koordynować swe zachowania ruchowe.

Rozwój małej motoryki zawiera się w całościowym rozwoju psychomotorycznym dziecka. Zależy on ponadto od sprawności dużej motoryki. Podczas prawidłowo przebiegającej integracji wrażeń dotyku, równowagi i propriocepcji dziecko rozwija duże grupy mięśniowe w piersi, szyi, ramionach i nogach oraz uczy się nimi koordynować. Dobra koordynacja dużej motoryki jest podstawą koordynacji małych grup mięśniowych. Dziecko, które codziennie ma możliwość zabawy i biegania na świeżym powietrzu, będzie zręczniej posługiwało się nożyczkami, niż dziecko, które większość czasu spędza przed telewizorem. Podstawowymi umiejętnościami rozwijanymi w trakcie doskonalenia motoryki małej są:

• kontrolowane ruchy rąk i palców,
• chwytanie przedmiotów jedną ręką bez pomocy,
• manipulowanie przedmiotem w celu wykonania zadania,
• skoordynowane używanie obu rąk.

Objawy słabo rozwiniętej małej motoryki:

• zaburzona praksja (zaplanowanie i wykonanie ruchu),
• niska wyćwiczalność w zakresie ruchów drobnych (brak precyzji ruchów) związana z nadmiernym lub za małym napięciem mięśni,
• brak koordynacji ruchów palców, dłoni i przedramienia,
• zakłócenia koordynacji wzrokowo-ruchowej przy czynnościach wykonywanych pod kontrolą wzroku (niski poziom graficzny oraz trudności w innych zadaniach plastycznych),
• niechętne podejmowanie czynności manualnych,
• poziom samoobsługi nieadekwatny do wieku dziecka.

Podstawowe zasady prowadzenia ćwiczeń usprawniających ręce:

• Należy pamiętać o kolejności kształtowania się podstawowych funkcji rąk: sięganie, chwytanie, trzymanie, zwalnianie chwytu, przekładanie z ręki do ręki, wyrzucanie przedmiotów, itd. z jaką pojawiają się one w rozwoju ruchowym dziecka zdrowego.
• Należy zaczynać od ćwiczeń najłatwiejszych do wykonania przez samo dziecko, by zachęcić do współdziałania i zabawy.
• Przy istniejących różnicach w ogólnej sprawności między kończynami, należy rozpoczynać ćwiczenia od kończyny sprawniejszej, z lżejszymi niedowładami, następnie zastosować ćwiczenia kończyny słabszej.
• Do wszystkich ćwiczeń należy wprowadzić interesujące pomoce (rekwizyty, zabawki).

Przykłady i propozycje ćwiczeń

Jeśli u dziecka jest słabo rozwinięta motoryka mała, powinno zostać poddane terapii, która rozwija duże i małe grupy mięśniowe. Podane ćwiczenia są tylko przykładami. Ćwiczenia rozmachowe:

• zamalowywanie farbami dużych powierzchni za pomocą rąk, ruchami pionowymi lub poziomymi z zachowaniem kierunku od lewej do prawej, z góry na dół,
• zamalowywanie dużej przestrzeni ograniczonej konturem przestrzennym (palcami, kredą, węglem),
• rysowanie palcem, patykiem na dużej powierzchni rozlanej masy mydlanej, pianki do golenia, kiślu, rozsypanej mąki,
• uderzanie rolką po papierze, piankową w balon wiszący na sznurku,
• łapanie baniek mydlanych, dmuchanie na nie gruszkami do nosa,
• taczki,
• wycieranie piany z lustra,
• przekładanie małej poduszeczki dookoła siebie,,
• budowanie wieży z pudeł, jaśków,
• mieszanie w dużej misce z makaronem, kaszą, kasztanami,
• turlanie, przechodzenie przez tunele, czołganie,
• w podskoku odbijanie dłoni maczanej w farbie na papierze zawieszonym wyżej na ścianie,
• rozciąganie pończochy, gumy ręką przytrzymywaną stopą.

Ćwiczenia manualne:

• gniecenie w rękach gąbek, piłeczek,
• ugniatanie papierowych kul, darcie gazet, składanie papieru,
• przeciąganie sznurka, pociąganie za sznurki zawieszone, zwijanie sznureczka,
• przesypywanie kaszy, cukru, ryżu, piasku, żwirku z kubka do kubka, przelewanie wody, nasypywanie łyżką do kubeczka,
• zabawy masą solną, gliną, ciastoliną,
• wbijanie gwoździ w pieniek młotkiem,
• odkręcanie butelek, słoików,
• przewracanie kartek w książkach, gazecie,
• wałkowanie ciasta, wyciskanie foremek,
• wieszanie chusteczek na sznurku, przyczepianie ich spinaczami,
• składanie pociętych widokówek na części,
• składanie liter i cyfr z części,
• wyszukiwanie w worku wskazanych przedmiotów bez udziału wzroku,
• nakładanie korali geometrycznych na patyk wg wzoru.

Ćwiczenia ruchów precyzyjnych:

• łamanie patyczków,
• wyciskanie wody z butelki (po musztardzie, keczupie, szamponie) i tryskanie nią po chodniku, napełnianie dzbanków,
• przebijanie palcem wskazującym bąbelków na folii z wypustkami,
• odpinanie klamerek przypiętych do ubrania dziecka chwytem trójpalcowym,
• temperowanie kredek dużymi temperówkami,
• wyciąganie chusteczek z rolki po folii aluminiowej,
• wyciąganie z miski z materiałem sypkim ukrytych skarbów,
• wkładanie rodzynek chwytem pesetowym do butelki o wąskim wlocie,
• dopasowywanie klocków do wgłębień wg kształtów,
• rozdzieranie papieru palcami,
• zwijanie palcami chusteczek, apaszek,
• kreślenie obszernych ruchów palcem, piórkiem, pędzlem w materiale sypkim,
• cięcie papieru nożyczkami po linii prostej, falistej, wycinanie form geometrycznych,
• "Paluszkowy teatrzyk" - nakładanie pacynek na palce i dotykanie po kolei palców do kciuka,
• ściskanie gniotek (balonów wypełnionych kaszą, ryżem, grochem, wodą),
• rozciąganie gumek recepturek i nakładanie na butelkę z wodą,
• wciskanie pinezek w tablicę korkową i wyjmowanie ich,
• otwieranie i zamykanie skarbonek, kłódek,
• robienie konfetti za pomocą dziurkacza,
• ugniatanie małych kulek z gazety trzema palcami (środkowym, wskazującym i kciukiem),
• wrzucanie guzików do skarbonki, słoika z otworem,
• stemplowanie stemplami z przekrojonego ziemniaka, jabłka, ogórka maczanych w farbie,
• kreślenie figur, kształtów za pomocą kreski łączącej wyznaczone punkty,
• obrysowywanie szablonów najpierw wewnątrz szablonu, a następnie po stronie zewnętrznej,
• pisanie dziecku liter na plecach-rozpoznawanie ich przez dziecko i wskazywanie na planszy, która leży przed dzieckiem,
• pogrubianie prostych wzorów (linii, kół),
• kropkowanie kwadratowych pól,
• rysowanie palcem wskazującym w piance do golenia.

Opracowała: mgr Dorota Markowska